سیستم دندانی

اجزای تشکیل دهنده دندان

هر دندان از چهار قسمت اصلی تشکیل شده است:

• مینا، لایه بیرونی دندان
• عاج، لایه داخلی و اصلی دندان
• پالپ، بخش میانی حاوی عصب دندان
• ریشه، بخشی از دندان که آن را درون فک محکم نگه می دارد.

مراحل تکامل دندان های دائمی

نخستین سری دندانهای کودک ۲۰ عدد بوده و دندانهای شیری نامیده می شوند. با افتادن این دندانها، سری دوم دندانها که ۳۲ عدد هستند با عنوان دندانهای دائمی جایگزین آنها می گردند. دندانهای شیری و دایمی طبق برنامه ریزی و ترتیب رویش معینی در فک بالا و پایین ظاهر می شوند. اگرچه زمان رویش آنها ممکن است به طور طبیعی تا بیش از دو سال هم نوسان داشته باشد ولی دو دندان قرینه نمی بایست با فاصله بیش از ۶ ماه نسبت به یکدیگر برویند. تکامل دندانی دخترها معمولا” جلوتر از پسرها می باشد. دندانهای دخترها در قیاس پسرها همچنین تاج های کوچکتر و ریشه هایی اندکی کوتاهتر دارند.

جالب است به خاطر بسپارید که تمامی دندانهایی که یک انسان تا آخر عمر خواهد داشت (بجز دندانهای غیر طبیعی) هنگام تولد او داخل استخوانهای فکین تشکیل شده اند و یا در حال تکامل می باشند. در واقع جوانه تمامی دندانهای شیری و دندانهای کرسی اول دایمی در بدو تولد تشکیل شده اند و حتی آهکی شدن آنها در جریان می باشد. جوانه بقیه دندانهای دایمی نیز در این زمان بوجود آمده ولی آهکی شدن آنها در طی کودکی صورت خواهد گرفت. بنابراین نگهداری دندانهای فرزند شما می بایست از پیش از تولد او آغاز گردد. سوء تغذیه مادر در این دوران باعث ایجاد ساختاری نرم و همچنین اخلال در روند آهکی شدن دندانها می گردد و بدین ترتیب استعداد پوسیدگی و بروز نواقص دندانی افزایش می یابد.

نقش شیر مادر در تکامل دندان ها

برخی شواهد حاکی است که شیر مادر نسبت به شیر خشک سبب تکامل بهتر دندانها و فکین جنین می گردد. مادران باردار و شیرده به منظور بهبود روند تکامل دندانهای فرزند خود می بایست موادر ذیل را در نظر بگیرند:

• اعمال تغذیه مطلوب
• پرهیز از داروها حتی مواردی که به نسخه نیاز ندارند بالاخص در سه ماهه اول حاملگی
• اجتناب از الکل، سیگار و شکر زیاده از حد
• انجام بهداشت دهان و دندان

والدین می بایست تا زمانی که کودک قادر به انجام بهداشت دهان و دندان خود گردد این وظیفه را به عهده بگیرند. بعد از شیر دادان، لثه نوزاد باید توسط گاز تمیز شود. مسواک زدن  با روش اولین دندان آغاز خواهد شد. نخ دندان نیز به محض تکمیل رویش تمامی دندانهای شیری ضروری است.

• مراجعه به دندانپزشک

  سرعت بالای گسترش پوسیدگی کودک، لزوم مشاوره دوره ای نزد دندانپزشک را دوچندان می کند. دندانپزشکان اطفال ۱۲ تا ۱۸ ماهگی را سن مناسب جهت اولین مشاوره دندانپزشکی می دانند. حتی برخی ۶ ماهگی را برای این امر توصیه می کنند ولی دست کم با تکمیل رویش دندانهای شیری در حدود ۲.۵ سالگی اولین معاینه نزد دندانپزشک ضروری است. ۲.۵ تا ۶ سالگی دوره ای بحرانی در تکامل دندانی کودک می باشد. والدین در صورت مواجهه با موارد ذیل در این سنین می بایست با دندانپزشک مشورت کنند:

– مشکل مادرزاد در تکامل دندانی، فکی نظیر جلو یا عقب بودن محسوس فک پایین
– رویش زود یا دیر هنگام دندانی بیش از یکسال نسبت به زمان طبیعی
– رویش ناصحیح و یا نامرتب دندانها
– لق شدن زودهنگام دندان شیری پیش از ۴ یا ۵ سالگی
– رویش زودهنگام دندان دایمی پیش از افتادن دندان شیری متناظر آن
– تورم محسوس یا عفونت حین رویش دندانهای شیری کرسی
– احساس درد کودک حین جویدن یا بستن دهان
– ادامه عادت مکیدن انگشت یا پستانک بعد از تکمیل رویش دندانهای شیری

دندانهای شیری

در بسیاری از نوزادان، ثنایاهای شیری بین ۴ تا ۸ ماهگی رویش می یابند. به طور متوسط از ۶ ماهگی هر چهار ماه چهار دندان جدید به مجموعه دندانهای کودک اضافه می شود. ترتیب درآمدن دندانهای شیری از جلو به عقب بوده و اغلب تا ۲.۵ سالگی تمامی بیست دندانهای شیری با نظم ذیل رویش یافته اند:

• چهار ثنایای میانی، ابتدا در فک پایین
• چهار ثنایای طرفی، ابتدا در فک بالا
• چهار کرسی اول، ابتدا در فک بالا
• چهار دندان نیش، ابتدا در فک بالا
• چهار کرسی دوم، ابتدا در فک پایین

دندانهای شیری از ۶ سالگی با رویش دندانهای دایمی جلویی شروع به لق شدن می کنند. فشار دندانهای دایمی جانشین سبب تحلیل ریشه دندانهای شیری می گردد. معمولا” هرچه دندانهای شیری زودتر رویش یافته باشند زودتر هم می افتند. اغلب کودکان تمامی دندانهای شیری خود را تا سن ۱۳ سالگی و تکمیل رویش دندانهای دائمی از دست می دهند.

دندانهای دائمی

نخستین دندانهای دائمی دندانهای کرسی اول دائمی (کرسی های ۶ سالگی) هستند که معمولا” بین ۵ تا ۶ سالگی رویش پیدا می کنند. موقعیت و نحوه صحیح رویش آنها بسیار زیاد به وضعیت دندانهای کرسی دوم شیری بستگی دارد زیرا دقیقا” پشت آنها می رویند. اگر دندانهای شیری پوسیده یا افتاده باشند دندانهای کرسی دایمی رو به جلو درآمده و زمینه به هم ریختگی بقیه دندانها را ایجاد می کنند. حال آنکه رویش بجای دندانهای ۶ سالگی در صورتیکه به لحاظ ارثی هم فضای قوس فک کافی باشد شانس ردیف درآمدن بقیه دندانهای دائمی را نیز می افزاید.
بین سنین ۶ و ۱۲ تا ۱۴ سالگی ۲۸ دندان دایمی رویش می یابد. ترتیب رویش تمامی ۳۲ دندان دائمی بدین شرح می باشد:

• چهار کرسی بزرگ اول دایمی (کرسی های ۶ سالگی)
• چهار ثنایای میانی، ایتدا در فک پایین
• چهار ثنایای طرفی، ابتدا در فک پایین
• چهار دندان نیش، ابتدا در فک پایین
• چهار کرسی کوچک اول، ابتدا در فک بالا
• چهار کرسی کوچک دوم، ابتدا در فک بالا
• چهار کرسی بزرگ دوم، ابتدا در فک پایین
• چهار دندان عقل، معمولا بین ۱۷ تا ۲۱ سالگی

تاخیر رویش دندانها

دلایل تأخیر رویش دندانها عبارتند از:

• فاکتورهای ارثی
• سوء تغذیه مزمن
• اختلالات تکاملی
• وجود دندان اضافه
• سندرم داون (منگلیسم)
• رادیوتراپی یا شیمی درمانی
• کیست یا تومورها

همانگونه که پیشتر نیز اشاره شد زمان رویش دندانها ممکن است به طور طبیعی تا بیش از دو سال هم نوسان داشته باشد ولی دو دندان قرینه نمی بایست با فاصله بیش از ۶ ماه نسبت به یکدیگر برویند. با این وجود هرگونه شواهدی از تاخیر محسوس زمان رویش دندانهای شیری و دائمی را باید با دندانپزشک در میان گذاشت.

پوسیدگی دندانی

مینای دندانهای شیری نسبت به دائمی نازکتر است، از اینرو پوسیدگی می تواند خیلی سریع در آنها گسترش پیدا کند. نزدیک به ۵۰ درصد کودکان دو ساله دست کم یک پوسیدگی دارند. پوسیدگی بطری شیر به دلیل عدم رعایت بهداشت کودک متعاقب نوشیدن بطری های حاوی مایعات قنددار مانند بطری شیر بالاخص زمانی که کودک با سر بطری داخل دهان به خواب می رود به وجود می آید. این مدل از پوسیدگی بیشتر در ناحیه دندانهای جلوی فک بالا رخ می دهد، هرچند بقیه دندانها را هم می تواند متأثر کند.

تغییر رنگ دندانها

اختلالاتی که می توانند سبب تغییر رنگ دندانها شوند، عبارتند از:

• هیپوپلازی مینای دندان به دلیل استعمال تتراسایکلین در خانم باردار، شیرده و یا کودک
• هیپوپلازی مینا و عاج دندان ناشی از کمبود مصرف ویتامین D که اخلال در روند آهکی شدن دندان را به همراه دارد.
• هیپو کلسیفیکاسیون مینا به دلایل ارثی، تجمع پلاک میکروبی، مکیدن بیش از حد میوه های ترش و یا مصرف بیش از اندازه نوشیدنی های گازدار

• آملوژنسیس ایمپرفکتا، یک اختلال ارثی که سبب ایجاد مینای نازک و تغییر رنگ یافته می شود.
• دنتینوژنسیس ایمپرفکتا، یک اختلال ارثی در عاج دندان که موجب تغییر رنگ و از دست رفتن مینا می گردد.
• تغییر رنگ خارجی مینای دندان ناشی از مکمل قطره آهن مورد استفاده جهت کم خونی
• تغییر رنگ درونی مینا به دلیل انتشار رنگدانه های داخل خون در پی مصرف بیش از اندازه فلوراید، تتراسایکلین و یا داروهای دیگر
• هرگونه اختلال در خلال شکل گیری و آهکی شدن دندان طی دوره جنینی و یا کودکی نظیر: ضربه، عفونت، تب بالا، سوء  تغذیه، سیفلیس مادرزاد، سندرم داون و …

دندانهای عقل

فک انسانهای امروزی اغلب فضای کافی جهت رویش دندانهای عقل ندارد. از اینرو ممکن است در جریان رویش دچار چرخش، جابجایی و یا حالت نیمه نهفته گردند. دندانهای عقل همیشه باعث بروز مشکل و ناراحتی نمی شوند ولی از آنجا که مستعد ایجاد پوسیدگی، التهاب لثه و حتی در موارد نادری کیست و تومور هستند معمولا” کشیده می شوند.